Traddodiadol, trefn. Brian Hughes
Fe wnaethon ni ddysgu yn ddiweddar mai cân aredig o Sir Forgannwg oedd hon, nid cân droving fel roedden ni wedi meddwl o’r blaen! Yn ôl Llyfrgell Genedlaethol Cymru, canwyd Gyrru’r Ychen a chaneuon tebyg eraill i annog ychen i ddal i weithio wrth aredig. Casglwyd a dogfennwyd rhai o’r rhain gan Iolo Morganwg (ac rydym yn gwybod beth mae hynny’n ei olygu, onid ydym?).
Mae Brian Hughes (g. 1938 yn Rhosllanerchrugog) yn gyfansoddwr ac arweinydd sy’n arbenigo mewn cerddoriaeth gorawl ond sydd hefyd wedi ysgrifennu cerddoriaeth gerddorfaol a siambr. Mae ei gerddoriaeth gorawl yn ddramatig tra hefyd yn hygyrch, gan ddefnyddio effeithiau lleisiol yn aml. Gwasanaethodd Hughes fel arweinydd corawl Coleg Cerdd Brenhinol y Gogledd, Manceinion.
Hynafiaethwr a bardd oedd Edward Williams (Iolo Morganwg, 1747-1826). Fe’i ganed ger Llancarfan, i’r gorllewin o Gaerdydd a dechreuodd fywyd fel saer maen, ond dechreuodd ymddiddori mewn casglu llawysgrifau a barddoniaeth a thraddodiadau llenyddol a diwylliannol Cymru. Sefydlodd Gorsedd y beirdd yn seiliedig ar ddefodau derwyddol tybiedig a chyhoeddodd gasgliadau o lenyddiaeth a barddoniaeth ganoloesol. Dim ond bron i 100 mlynedd ar ôl ei farwolaeth y sylweddolwyd ei fod yn ffugiwr enfawr ac roedd llawer o’r hyn yr oedd wedi honni fel llawysgrifau Cymraeg cynnar yn ffug, gan gynnwys defodau’r Gorsedd sydd serch hynny wedi dod yn draddodiadau annwyl a ddefnyddir yn yr Eisteddfod Genedlaethol heddiw. Hyd yn oed heddiw mae llawer o’i ffugiadau yn fwy adnabyddus na’r rhai gwreiddiol. Pwy a ŵyr a gasglodd Gyrru’r Ychen neu ei ysgrifennu yn unig? A oes ots llawer?
Droving yw’r arfer o gerdded gwartheg (yn bennaf) o’r man lle maen nhw’n cael eu pori i farchnadoedd trefol yn aml ymhell i ffwrdd. Teithiodd Drovers o bob rhan o Gymru i Lundain, Canolbarth Lloegr a’r gogledd. Byddai gwartheg, ychen, defaid a hyd yn oed gwyddau yn cael eu cerdded. Byddai traed gwyddau yn cael eu tario yn gyntaf. Daeth yr arfer i ben pan ddaeth yn rhatach symud anifeiliaid ar reilffordd, ond mae yna lawer o atgoffa’r diwydiant yn enwau ffyrdd a thafarndai, er enghraifft Ffordd Gymraeg rhwng Lillington a Southam.
Ffynonellau
Gyrru’r Ychen: https://blog.library.wales/folk-songs/
Iolo Morganwg: https://en.wikipedia.org/wiki/Iolo_Morganwg
Brian Hughes: https://curiad.co.uk/en/attribute/composer/brian-hughes-en/, www.brianhughescomposer.co.uk
Geiriau
Ho, dere, dere’r du,
Mae heddiw’n fore tirion,
Mae’r adar bach yn canu
Mor bêr o’r perthi irion,
Ho, ‘mlaen! Ho, ‘mlaen! Ho, ‘mlaen!
Ho, dere dithau’r glas,
Mae heddiw des ysblennydd,
A’r hedydd bach yn codi,
Uwchben i’r glas wybrennydd;
Ho, ‘mlaen! Ho, ‘mlaen! Ho, ‘mlaen!
Ho, dere dere’r du a’r glas,
Dere’r du a’r glas.
Ho, ‘mlaen! Ho, ‘mlaen! Ho, ‘mlaen!
Cyfieithiad i’r Saesneg
Ho, come, come, black one,
Today is a pleasant morning,
The little birds are singing
So sweetly from the fresh hedges,
Ho, onwards! Ho, onwards! Ho, onwards!
Ho, come you blue one,
Today there is a splendid heat haze,
And the little lark is rising,
Above to the blue skies;
Ho, onwards! Ho, onwards! Ho, onwards!
Ho, come, come, the black one and the blue one,
Come, the black one and the blue one.
Ho, onwards! Ho, onwards! Ho, onwards!